Yaşayan Fosil : Mabet Ağacı

25 Eylül 2020

2228

Yazar: Ceren Oğuz

Oluşum tarihinden itibaren hatırı sayılır derecede morfolojik birtakım değişikliklere uğramadan günümüze kadar ulaşabilen canlı türleri için ”yaşayan fosil” kavramı kullanılmaktadır. Bu açıdan bakıldığında ”Mabet Ağacı” olarak bilinen Ginkgo biloba türü de yaşayan bir fosil olarak değerlendirilebilir.

Ginkgo cinsinin kendisi de erken Jurassic dönemine kadar yani 200 milyon yıl önceye dayanan en eski spermatofittir^[1]. Çin’e özgü açık tohumlu bir ağaçtır ve Ginkgoaceae familyasına mensuptur^[4].

Antik dönemlerden beri Çin ve Japonya’da tapınak bahçelerine dikilmiştir ve günümüzde dünyanın çoğu bölgesinde fungus ve böceğe dayanıklı dekoratif ağaç olarak kullanılmaktadır. Soğuk havaya karşı dayanıklı bir ağaçtır.

Xi’an, Kuzeybatı Çin’in Shaanxi vilayetinde antik bir tapınağın bahçesinde 1400 yaşındaki *Ginkgo* ağacı.

Paleozoik dönemde yaşamış tohumlu bir bitki türü olan Trichopitys heteromorpha Saporta ve ondan evrimleşen Ginkgo yimaensis türleri Ginkgo biloba‘nın evrimsel atalarıdır.

Yaygın olarak kültür edilse de IUCN Kırmızı Listesi’nde tükenme tehlikesi yüksek olan türlerdendir ve doğal habitatında da tehlike altındadır^[2,7].

Permian Dönemi’nden (298.9-251.9 milyon yıl önce) yaklaşık 15 cins içeren Ginkgoales takımının yaşayan tek temsilidir.

Mikrosporangia (polen oluşturan yapılar) ve dişi ovül (tohum taslağı) ayrı ağaçlarda bulunur. Polen tanecikleri dişi ağaçlara rüzgar ile taşınır. Megasporangiat (dişi) ağaçlar, döllendiği zaman 2.5 cm boyunda sarımsı erik gibi tohumlara dönüşen bir çift ovül bulundurur. Bu tohumların içinde etimsi bir kabukla örtülü fındık gibi bir bölüm vardır^[2].

Dioik (iki evcikli, üreme organları ayrı canlılara ait olan bitki) ve yaprak döken ağaç, genellikle 30 metre uzunlukta ve 1 metre genişlikte tek bir gövdeden çıkan birincil dallar, gövde ile 45° açı yaparak asimetrik şekilde uzama gösterirler. Yaprakları derimsi yapıda, yelpaze şeklinde olup çatalsı damarlanma gösterir^[5].

Tohumları 1 yılda olgunlaşırlar ve genellikle her pedinkülde (organ veya oluşumun tutunma veya destek almasını sağlayan sap biçimindeki yapı) 1 adet bulunurlar. Meyvelerin dış kabukları yumuşar ve etrafa pis bir koku yayarlar. Bu nedenle dişi Mabet Ağaçları bahçe dikiminde pek tercih edilmezler^[1].

Ginkgo ağaçları, kozalaklı ağaçlar olan Cunninghamia lanceolata ve Taxus sumatrana ağaçlarının da bulunduğu yapısal olarak kompleks ormanlarda bulunurlar^[4].

Tohumlar, etnik marketlerde ” gümüş badem” veya ”beyaz yemiş” adıyla satılır. Gametofit ve embriyo yenilebilirdir. Dış kabuk yağının bazı insanlarda dermatit hastalığına neden olduğu bilinmektedir.

Taç kısmının alışılmamış şekli, hastalıklara karşı doğal bir direncinin olması ve sonbaharda yapraklarının sararması nedeniyle sevilen bir cadde ve park ağacıdır.
”Ginkgo geleneksel Çin tıbbında sıklıkla kullanılır. 20.yy’ın sonuna doğru Ginkgo özütü, sözde hafızayı güçlendirici özellikleri sebebiyle pek çok ülkede popüler hale geldi. Bitkinin kimyasal bileşenleri Alzheimer hastalığında bir tedavi olasılığı barındırdığı için incelemeye alındı^[2].”

Neredeyse her arboretumda ya da ılıman veya subtropikal iklimli botanik bahçelerinde örnekleri bulunabilir. Aynı zamanda hava kirliliğine karşı aşırı dayanıklı olmasından dolayı yaygın olarak caddelere dikilir.