Ana Sayfa Psikoloji Uykunun Düşmanı: Parasomnia

Uykunun Düşmanı: Parasomnia

18 Aralık 2022

1806

Halk arasında uyurgezerlik olarak adlandırdığımız parasomnia nasıl oluyor da biz uyurken günlük yaşamdaki davranışlarımızı sergilememize sebep oluyor ya da hangi durumlar bu istenmeyen durumun yaşanmasını tetikliyor? Kiminizin muzdarip olduğu ve ‘’çözüm önerisi bulabilir miyim acaba’’ umuduyla kiminizinse merak edip okumayı sürdürdüğü bu satırları daha fazla uzatmadan başlayalım.

Parasomnia Tanımı ve Nedenleri

Parasomnia terimi ilk olarak Fransız araştırmacı olan Henri Roger tarafından 1932’de kullanılmıştır. Terim ise Yunancada yanında anlamına gelen ‘’para’’ ve Latincede uyku anlamındaki ‘’somnus’’ kelimelerinin birleşimiyle oluşmuştur.^[1]

Parasomnia, uyku esnasında gerçekleşen çeşitli motor aktivitelerle, hoş olmayan sözel olaylarla şekillenen ve yataktan kalkıp yürüme ile karakterize bir uyku bozukluğudur. Ayrıca kişinin sabah uyandığında yaptıklarını hatırlamaması ve bilmemesiyle de karakterizedir. Ortaya çıkmasında migren, inme, santral sinir sitemini etkileyen maddeler ve dolu mesane gibi fizyolojik olan iç uyaranlar etkilidir. Bunların yanındaysa kişinin maruz kaldığı fiziksel, cinsel ve duygusal istismar en önemli tetikleyicilerdir.^[2] Yıllar boyunca süregelen bu durum bilim insanlarınca ele alınmış ve neden olabilecek başka bir etken de gözler önüne serilmiştir. Dijital oyunların uyku bozukluğuyla olan ilişkisine dair yapılan bir araştırmada ebeveynlerinden izin alınan ve uyku bozukluğu tanısı konulan 150 çocuk üzerinde gözlem yapılmış ve bu araştırma sonucunda çocuklarda dijital oyun oynama alışkanlığı ile aralarında parasomnianın da bulunduğu çeşitli uyku bozuklukları arasında pozitif korelasyon bulunmuştur.^[3]

Yukarıda sıralanmış olan maddeler uyku bozukluğunun tetikleyicileri olarak bilinse de patofizyolojik mekanizmasını tam olarak açıklamada yetersiz kalmıştır.

Parasomnia Çeşitleri

Parasomnia genelde NREM uykusuna özgü ve REM uykusuna özgü olarak ayrılsa da herhangi bir ayrımın yapılmadığı durumlar da vardır.

1) NREM Parasomniaları

Sıklıkla 12 yaşa kadar olan çocukluk döneminde görülen Non-Rapid Eye Movement (NREM) parasomnisi uykunun ilk yarısı ya da ilk üçte birinde ortaya çıkan nöbetler şeklinde görülen uyku bozukluğudur.^[4] NREM uykusuyla ilişkili parasomniada santral patern jeneratörlerinin rolü bulunmaktadır. Korteksin kontrolü altında olan santral patern jeneratörleri; mezensefalon, pons ve medulla spinaliste bulunan beslenme, üreme, solunum gibi yaşamsal faaliyetlerden sorumlu olan nöronlar topluluğudur. Uyku sırasında azalan kortikal negatif geri beslemeyle birlikte GABAerjik ve serotoninerjik aktivitede azalma gözlenir. Bunun sonucunda beyin sapı ve medulla spinalisteki santral patern jeneratörlerinin aktive olmasıyla beraber anormal motor hareketler ile kendini belli eden uyanma bozuklukları oluşmaktadır. Ayrıca ailesel olarak geçişi olan bu uyku bozukluğu zamanla kaybolma eğilimi göstermektedir. Atakları çok sık ve şiddetli olmayan hastalara tıbbi tedavi önerilmemektedir.^[5]

a) Konfüzyonel Uyanma

Uyanma sırası ya da uyandıktan sonra, mental ya da davranışsal konfüzyonla karakterize bir uyku bozukluğudur. Hastalığın bu çeşidinde kişi yatar ya da oturur pozisyondayken etrafa şaşkın halde bakar. Bazı hastalarda buna ses çıkarma ve anlamsız ekstrem hareketler eşlik edebilir. Bu atakların genellikle 1-5 dakika arasında sürdüğü bilinmekte olup yetişkinlerdeki görülme sıklığı ise % 4,2’dir.^[5]

b) Uyurgezerlik (Uykuda Yürüme)

Uyku halindeyken aniden ayağa kalkma, yürüme, pencere açma, araç kullanma gibi kompleks ancak amaçsız hareketler sergilenmesi halinde ataklarla görülür. Kişi uyanmaz ya da uyandıralamaz ise de ileri boyutta amnezi görülür. Genelde 8-12 yaş arasında başlayan bu uyku bozukluğu çocuklarda %17, erişkinlerde %1-4 arasında görülür. Hastalığın kesin tanısı için kişinin madde kullanıp kullanmadığı ve başka bir nörolojik hastalığının varlığı hakkında bilgi sahibi olunmalıdır.^[4,5]

c) Uyku Terörü

Ataklar şeklinde seyreden bu bozuklukta çarpıntı, terleme, gülme, yüzde kızarıklık, ağlama, bağırma gözlenir. Ancak en önemli noktası atakların ürkütücü bir şekilde çığlık atmayla başlamasıdır. Genelde 30 dakika süren atakların sonunda kişi yataktan kalkıp koşmaya eğilim gösterir. Hastayı uyandırmakta güçlük yaşanır, kişi ajite ya da konfüze olma durumuyla karşı karşıya kalabilir. Göürlme sıklığı çocuklarda % 3-6 arasında olup, bu oran yetişkinlerde %1’den daha azdır.^[4,5]

d) Uyku ile İlişkili Yeme Bozukluğu

NREM uykusuna özgü son çeşit ise uyku esnasında, tüketilebilir gıda olmayan toksik maddelerin dahi yenilmesi ya da içilmesi halinde gözlenir. Gündüzleri genelde dinlenmemiş olarak uyanma, sabah iştahsızlık, gün boyu yorgunluk gibi şikayetler eşlik eder. Kişi uyku sırasında yaptığı bu eylemleri hatırlamadığından gün içindeki semptomlara dikkat etmek, tanı koyabilmek açısından son derece önemlidir.^[4]

2) REM Parasomniaları

Rapid Eye Movement (REM) parasomniasının temelinde beyin sapındaki REM off denen bölgedeki aktiviteler bulunmaktadır. Bu sebeple bu alanı etkileyen Chiari malformasyonu, paraneoplastik ve neoplastik süreçler, Parkinson hastalığı ve Lewy Cisimcikli Demans gibi nörodejeneratif hastalıklar bu tür uyku bozukluğuna zemin hazırlayan nedenler arasında sayılmaktadır.

a) REM Uykusu Davranış Bozukluğu (RDB)

REM uykusu sırasında hastanın konuşma, gülme, ağlama, bağırma, yataktan sıçrama, boşluğa yumruk atma şeklinde davranışlar göstermesiyle karakterize olan bir durumdur. Hastalar çok canlı ve gerçekmiş hissiyatı veren yoğun rüyalar görürler. Kişi epizodun ortasında ya da daha sonrasında uyandırılırsa rüyasını hatırlayabilir. Bu durum ise NREM parasomniası olan konfüzyonel uyanma ihtimalini ortadan kaldırmaktadır. Bu parasomnia çeşidini tetikleyen olası faktörlere cinsiyetin erkek olması, 50 yaş ve üstünde olmak, narkolepsi ve Parkinson hastalığına sahip olmayı sayabiliriz. Ayrıca selektif serotonin gerialım inhibitörleri (SSRI) ve serotonin norepinefrin gerialım inhibitörleri (SNRI) hazırlayıcı faktörlerdendir.^[5]

b) Yineleyici İzole Uyku Paralizesi

Halk arasında karabasan olarak adlandırılan bu uyku bozukluğu, uykuya dalarken ya da uykudan uyanırken hareket edememe durumudur. Bilinç açık olmasına karşın kişi kas atonisi yaşar. Kendiliğinden ya da dışarıdan bir uyaranla geçen bu atakları çoğunlukla yoğun anksiyetesi olan kişiler yaşamaktadır. İzole uyku paralizesi tanısı konulan hastaların % 25-75’i ise halüsinasyon görmektedir. Tüm bunları yaşayan hastalarda ise uyku anksiyetesi ve korkusu gibi tablolarla karşılaşılabilmektedir.^[5]

3) Diğer Parasomnialar

a) Patlayan Kafa Sendromu

Bu uyku bozukluğunda hastalarda ani ve çok şiddetli bir sesin duyulmasıyla kafada patlama hissiyatı yaşayarak uykudan uyanma gözlenmektedir. Bu rahatsız edici sesin yanında miyokloni ve yine çok şiddetli bir ışık da görülebilmektedir. Genelde semptom olarak baş ağrısı görülmez.^[5]

b) Uyku Enürezisi

Hastalarda uyku esnasında istemsizce idrar kaçırma ile karakterize bir uyku bozukluğu olan uyku enürezisine sebep olarak; depresyon, uyku apnesi sendromu, stres ve derin uykudan uyanma gibi durumlar sıralanabilir.

^[g.1] NREM parasomnia gruplarından olan, uyku terörü, kafa karıştırıcı uyarılmalar ve uyurgezerliğe sahip 28 yaşındaki erkek hastanın yanında getirmiş olduğu videolardan kesilmiş bu görüntüler, atak esnasında hastanın kendi evinde kaydedilmiştir. A. Hasta korkmuş şekilde boşluğa bakmaktadır ve bu sırada hastada konfüzyon gözlenmektedir. B. Hasta mutlu ve gülüyor. Bu esnada uyku terörü bulguları gözlenmektedir. C. Hastanın hareketleri halüsinasyon gören bir bireyin hareketleri ile örtüşmekte olup yanındaki bir nesneyi işaret eder ve iletişim kurar halde bulunuyor.

Parasomnia Çeşidine Göre Tedavi Seçenekleri

NREM parasomnilerini yaşamamak için, derin NREM uykusu yaratabilecek olan durumlardan kaçınmalı yani aşırı yorgunluktan kaçınmalı, öğlen şekerlemeleri tercih edilmeli ve uyumadan önce tuvalet ihtiyacı giderilerek iç uyaranlar minimuma indirgenmelidir. Diğer bir çözüm yöntemi olarak da genelde atakların başladığı saatten hemen önce hasta uyandırılmalıdır. Farmakolojik tedavi olaraksa, trisiklik antidepresanlardan imipramin, klomipramin, selektif serotonin geri alım inhibitörlerinden paroksetin, dirençli vakalarda ise klonazepam kullanımı önerilmektedir.

REM parasomnisi tedavisinde ise spesifik olarak uyku bozukluğuna göre farklı tedaviler uygulanmaktadır. REM davranış bozukluğu tedavisinde klonazepam, melatonin, pramipeksol, levo-dopa, karbamazepin, triazolam, klozapin kullanılmaktadır. Bu uyku bozukluğunun yanında depresyona sahip hastalarda sayılan ilaçlar yerine bupropion tedavisi önerilmektedir. İzole uyku paralizesinde ise klomipramin, imipramin, protriptilin, fluoksetin, fenoxetin ilaçları verilebilir ancak tedavide öncelik uyku hijyeninin sağlanmasıdır. Ayrıca alkol yoksunluğu ya da bağımlılığından kaçınılması gerekmektedir.^[5]

Yazılan tedavi seçeneklerine istinaden; her parasomnia hastasına tedavi uygulamak gerekli değildir. Hastanın hayatını olumsuz etkileyen bir durum veya uykuya bağlı şiddet eğilimli parasomnia olmadığı sürece tedavi şart koşulmamaktadır.